اندیشه امنیتی

چالش امنیت

هراس بزرگترین دل نگرانی همواره ی بشر بوده است. آیا پایانی برای هراس انسان ها وجود دارد؟ آیا امنیت فراگیر و پایدار دست یافتنی است؟ پاسخ به این سوال به جهان بینی و پیرو آن، انسان شناسی و جامعه شناسی مکاتب امنیتی بستگی دارد. در یک نگاه کلان، رآلیست ها که انسان را آفریده ای "بدنهاد" می دانند؛ ناامنی را بخشی جدایی ناپذیر از جامعه ی بشری و توانمند شدن را تنها راه به دست آوردن امنیت قلمداد می کنند. سوسیالیست ها ناامنی را جبر تاریخ و رهایی از آن را به گذشت مراحل تاریخی، که انسان ها نقش چندانی در آن ندارند و رسیدن به جامعه آرمانی واگذار می نمایند؛ و سرانجام ایده آلیست ها خوش بینانه صلح جهانی را با مدیریت نهادهای بین المللی و فراگیر شدن الگوی لیبرال دمکراسی دست یافتنی می دانند.

اینک درپی ارزیابی دیدگاه این مکاتب درباره ی چالش امنیت و ناامنی نیستیم، اما تجربه تاریخی سده پیشین نشان دهنده ناتوانی آن ها در تبیین رخدادهایی بزرگ امنیتی، همچون جنگ جهانی اول و دوم، ظهور انقلاب اسلامی در ایران و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی از یک سو و پیش بینی آینده از سوی دیگر بوده است.   

شهید مطهری با توجه به خاستگاه توحیدی اندیشه اش، و براساس جهان‌بيني اسلامي، انسان را آفریده ای با فطرت الهی ولی آزاد می داند. این ویژگی ها، جامعه بشري را در يك نگاه كلان، در دو قطبِ «حق» یعنی کسانی که بر فطرت الهی باقی می مانند و «باطل» یعنی کسانی که با توجه به ومختار بودن بشر، از راه فطرت الهی دور می شوند،  قرار مي‌دهد. اما آن چه دارای اهمیت است، "اصیل بودن"، "برتری داشتن" و حتمی بودن "پیروزی نهایی" حق بر باطل است. بنابر این نبرد حق و باطل را همیشگی و در نتیجه چالش امنیت را یک روند پیوسته ی تاریخی می داند.

شهید مطهری در کتاب نبرد حق و باطل به روشنی دیدگاه خود در این باره را با عنوان نظریه اسلام بیان می دارد؛ او می گوید: « قرآن جریان هستی را بر اساس حق می‏داند و حق را اصیل معرّفی می‏کند و در مقابل، هر چند باطل را نفی نمی‏کند امّا آن را اصیل نمی‏داند. از این رو قرآن به تاریخ خوشبین است ... اسلام برای انسان یک گرایش ذاتی به صداقت و امانت و عدالت معتقد است. به تعبیر قرآن انسان حنیف است، حق گراست؛ یعنی میل به کمال و خیر و حق، بالفطره در او وجود دارد. در عین حال از آزادی و اختیار برخوردار است و لذا ممکن است از مسیر خودش منحرف شود؛ و حق کشی کند، ظلم کند، دروغ بگوید. قرآن این ها را به صورت یک جریان های موقّت می‏پذیرد. پس در این بینش، باطل به عنوان یک امر نسبی و تبعی و به عنوان یک نمود و یک امر طفیلی مطرح می‏شود. ظلم که پیدا می‏شود از کجا پیدا می‏شود؟ از این جا پیدا می‏شود که ستمگر، آن حسّ ملکوتی و خدایی خودش را به جای آن که در مسیر خدایی ارضاء کند در مسیر غیر خدایی و شیطانی ارضاء می‏کند. بطلان و شر از یک نوع تغییر مسیر پیدا می‏شود که لازمه مرتبه وجودی انسان یعنی مختار و آزاد بودن انسان است. حق اصیل است و باطل غیر اصیل، و همیشه بین امر اصیل و غیر اصیل اختلاف و جنگ است؛ ولی این طور نیست که حق همیشه مغلوب باشد؛ و باطل همیشه غالب. آن چیزی که استمرار داشته و زندگی و تمدّن را ادامه داده حق بوده‏ است، و باطل نمایشی بوده که جرقّه‏ای زده، بعد خاموش شده و از بین رفته است.

... اگر جامعه‏ای به گونه‏ای که مارکسیست ها می‏گویند باشد: ظلمت بر نور بچربد، شر بر خیر بچربد، همه به همدیگر دروغ بگویند، همه به یکدیگر خیانت کنند، یک نفر تقوا نداشته باشد، یک نفر ایمان وحقیقت نداشته باشد، محال است اصلًا این جامعه سر پای خودش بایستد. ... جامعه‏هایی که قرآن می‏گوید آن ها هلاک شدند کدام جامعه‏هاست؟ جامعه‏هایی که باطل بر آنها غلبه کرده است. (نبرد حق و باطل، ص 32 تا 40)

آن گاه شهید مطهری مستندات قرآنی دیدگاهش را این گونه ارایه می دارد:‏ «در نظام هستی، خیر غالب است، حق اصیل است و باطل هم اگر پیدا شد محکوم و غیر اصیل و نابود شدنی است؛ و آن چه پایدار می‏ماند حقّ است: کلُّ شَی‏ءٍ هالِک الّا وَجْهَهُ‏ (قصص88) وَ یبْقی‏ وَجْهُ رَبِّک ذُو الْجَلالِ وَ الاکرامِ‏ (الرحمن27) در تاریخ بشر هم این بینش حکم می‏کند که حق پیروز و نظام حق بر نظام های باطل چیره خواهد شد: هُوَ الَّذی ارْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی‏ وَ دینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَ لَوْ کرِهَ الْمُشْرِکونَ‏ (توبه33)

آیات سوره بقره: در اوایل این سوره سه گروه در مقابل یکدیگر مطرح شده‏اند: گروه مؤمنین، گروه کافرین و گروه منافقین. گروه مؤمنین ایمان به غیب دارند، نماز واقعی و کامل بپا می‏دارند، انفاق می‏کنند، به مکتب شان که مکتب الهی است ایمان دارند، به عالم آخرت یقین دارند. این گروه موفّق‏اند و در مسیر هدایت پروردگار، رستگاران‏اند.

به گروه کافرین که می‏رسد آنها را مثل شاگردی معرّفی می‏کند که معلّم هر کاری کرده با هیچ نصیحتی و با هیچ تنبیهی نتوانسته او را به راه بیاورد و آموزش بدهد، بعد پدرش که می‏آید معلّم به او می‏گوید: دیگر فایده‏ای ندارد، این یک موجود اصلاح نشدنی است. کفر بعد از عرضه است. اینهایی که به آن چه به آن ها عرضه شد کفر ورزیدند، نصیحت دیگر فایده‏ای به حالشان ندارد: انَّ الَّذینَ کفَرُوا سَواءٌ عَلَیهِمْ ءَانْذَرْتَهُمْ امْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یؤْمِنُونَ. خَتَمَ اللَّهُ عَلی‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلی‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلی‏ ابْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ‏ (بقره6و7)

به گروه منافقین که می‏رسد اهمیت بیشتری می‏دهد، به دلیل این که آیات بیشتری درباره آنها آمده است. منافقین کسانی هستند که از مذهب علیه مذهب استفاده می‏کنند؛ یعنی تظاهر به مذهب می‏کنند و حال آن که در باطن ضدّ مذهب هستند: وَ مِنَ الناسِ مَنْ یقُولُ امَنّا بِاللَّهِ وَ بِالْیوْمِ الْاخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنینَ. یخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذینَ امَنُوا وَ ما یخْدَعُونَ الّا انْفُسَهُمْ وَ ما یشْعُرُونَ‏ (بقره 8و9) این ها در مقام فریب دادن خدا بر می‏آیند، حقیقت را می‏خواهند فریب بدهند، مؤمنین را می‏خواهند فریب بدهند. امّا قرآن می‏گوید این ها موفّق نیستند، این ها به خیال خودشان مردم را می‏فریبند و نمی‏فهمند و شعور ندارند.

... قرآن برای خدعه هیچ گونه موفّقیتی قائل نیست، نمی‏گوید عالم را خدعه اداره کرده است. قرآن این منطق را قبول ندارد که جریان تاریخ را زور گردانده و خدعه حرکت داده و ظلمت چرخانده است. اصلًا در منطق قرآن امکان ندارد که در مجموع جامعه بشریت غلبه با شرّ و فساد و ظلم باشد؛ و در عین حال جامعه باقی باشد. این که پیامبر فرمود: الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظّلم (جامع الاخبار،ص139) معنایش این است که ما گاهی ظلم را در سطح بالا نگاه می‏کنیم، مثلًا نادرشاه را می‏بینیم که همه‏اش ظلم است، امّا جامعه که نادرشاه نیست؛ همان زمان که نادرشاه از کلّه‏ها مناره می‏سازد اگر شما میان توده مردم بروید و یک آمارگیری بکنید، می‏بینید در مجموع، صداقت غلبه دارد بر کذب، امانت غلبه دارد بر خیانت، عفّت غلبه دارد بر بی‏تقوایی؛ جامعه را در مجموعش باید در نظر گرفت خصوصاً در آن استخوان بندی اصلی‏اش.

آیات سوره صافّات: در اواخر سوره صافّات، حاکمیت و منصور بودن انبیاء و پیام انبیاء آمده است. این مطلب با بیان های مختلفی در قرآن گفته شده است: وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلینَ، انَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ، وَ انَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ‏ «(صافات171تا173) سخن ما، در علم ما گذشته است، سخن ما که تخلّف ناپذیر است این است که بندگان پیام آور ما و فرستادگان ما تحقیقاً و فقط و فقط آن ها منصور و پیروز هستند، و همانا سپاه ما حتماً آن ها غالب و پیروزند. آیا مقصود قرآن در این جا غلبه نظامی است؟ یعنی هر گاه میان یک پیامبر یا پیروان یک پیامبر، یک مرد حق، یک ولی خدا، یک امام با کسی یا کسانی جنگی در بگیرد همیشه طرف مقابل شکست می‏خورد؟ قطعاً این نیست، چون خود قرآن از کشته شدن ناحقّ انبیاء سخن می‏گوید: انَّ الَّذینَ یکفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یقْتُلُونَ النَّبِیینَ بِغَیرِ حَقٍّ وَ یقْتُلُونَ الَّذینَ یأْمُرُونَ بالْقسْط (آل عمران 21) یعنی پیامبران، اولیاء حقّ، طرفداران عدالت، آمرین به قسط کشته می‏شوند. پس قطعاً مقصود پیروزی نظامی نیست؛ بلکه پیروزی جند اللَّه و اهل حقّ است. چون جنگ شان جنگ اعتقادی و جنگ عقیده‏ای است، پیروزی شان هم اعتقادی است. درست است که از نظر ظاهری برخورد نظامی هم وجود دارد، امّا گاهی برخوردها ماهیت نظامی ندارد. یک وقت است که یک جنگ ماهیت سیاسی دارد ... یک وقت هم جنگ ها ماهیت اقتصادی دارند؛ یعنی طرفین برای تسلّط بر منابع ثروت می‏جنگند. ... بعضی از جنگ ها و مبارزه‏ها هم جنبه اعتقادی و ایدئولوژیکی دارد و چون حامل یک فکر و عقیده و ایدئولوژی است، می‏خواهد مانع را از سر راه عقیده‏اش بردارد یا این که می‏خواهد راهی پیدا کند تا عقیده‏اش را در دنیا تبلیغ کند. علی(علیه السّلام) تصریح می‏کند که جنگ های صدر اسلام ماهیت ایدئولوژیکی داشت: و حملوا بصائرهم علی اسیافهم‏ «(نهج البلاغه خطبه150) آن ها بصیرت ها و درک ها و آگاهی های خود را روی شمشیرهای شان حمل می‏کردند. یعنی می‏خواستند با این شمشیرها به مردم آگاهی بدهند نه چیز دیگری. از مردم چیزی نمی‏خواستند بگیرند، می‏خواستند بدهند. آن چه را هم می‏خواستند بدهند بصیرت و آگاهی بود. اگر می‏گوییم پیامبران پیروز هستند مقصود پیروزی نظامی نیست. اگر ما مبارزه حسین بن علی (علیه السّلام) را با لشکریان یزید و ابن زیاد از جنبه نظامی، یعنی از نظر ظاهری و صوری، در نظر بگیریم امام حسین شکست خورد و آنها پیروز شدند؛ امّا اگر ماهیت قضیه را در نظر بگیریم، فکری و اعتقادی است، یعنی حکومت یزید سمبل جریانی بود که می‏خواست فکر اسلامی را از بین ببرد و امام حسین برای احیای فکر اسلامی جنگید، دراین صورت باید ببینیم آیا امام حسین به مقصودش رسید یا نرسید؟ آیا توانست یک فکر را در دنیا زنده کند یا نتوانست؟ می‏بینیم که توانست. 

آیات سوره انبیاء: در آیات 16 و 17 و 18 این سوره، خداوند خلقت آسمان و زمین را مطرح می‏کند که در مقیاس جهانی، نظام هستی به حق برپاست نه به باطل و پوچی: وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأرْضَ وَ ما بَینَهُما لاعِبینَ، لَوْ ارَدْنا انْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنّا انْ کنّا فاعِلینَ. بعد می‏فرماید: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیدْمَغُهُ فَاذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکمُ الْوَیلُ مِمّا تَصِفُونَ. این آیه قدرت حق و ناچیزی و ناتوانی باطل را بیان می‏کند. باطل ممکن است غلبه ظاهری و موقّت داشته باشد، امّا حق یک دفعه از کمین بیرون می‏آید و آن را نابود می‏کند. «قذف» یعنی پرتاب کردن، دماغ یعنی جایگاه مغز. مثل این که از حق گلوله‏ای می‏سازیم و به شدّت به باطل پرتاب می‏کنیم که مغزش را به اصطلاح خرد می‏کند. بعد یک وقت می‏بینید باطل از بین رفتنی بوده است، چیزی نبوده است، زاهق بوده است.

... ببینید قرآن در جنگ حقّ و باطل چقدر خوش بینانه نگاه می‏کند، می‏گوید: این نمود باطل شما را نترساند، این فراگیری باطل شما را مأیوس نکند، زیرا سرانجام‏ حق پیروز است، حق همیشه پیروز بوده است: وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ امَنُوا مِنْکمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الارْضِ‏ «(نور55) در طول تاریخ همیشه حقّ و باطل با یکدیگر در حال جنگ بوده‏اند، ولی قرآن وعده پیروزی نهایی حق بر باطل را می‏دهد، آن چنان که هیچ نشانه‏ای از باطل باقی نماند، و این را سرنوشت نهایی تاریخ می‏داند؛ لذا توصیه می‏کند ایمان داشته باشید و غصّه هیچ چیز را نخورید وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا(آل عمران139) ایمان داشته باشید که برتری از آن شماست؛ از کمی خودتان و از زیادی آن ها بیم نداشته باشید، از مال فراوان شان که ثروت های دنیا را انباشته‏اند ترس نداشته باشید؛ از اسلحه و زور فراوان شان نترسید؛ فقط مجهّز به ایمان و حقیقت باشید، مؤمن واقعی باشید؛ انسان واقعی باشید، اگر چنین شدید، پیروزی از آن شماست.

... آیات سوره رعد: قرآن در آیه 17 این سوره، حقّ و باطل را به صورت مثلی بسیار جالب و پر معنی بیان داشته است:

انْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ اوْدِیةٌ بِقَدَرِها. خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد (یعنی آب صاف و پر برکتی). در اثر ریزش این باران بر کوه ها و بلندی ها، سیلی در وادی ها و رودخانه‏ها به اندازه ظرفیت شان به راه افتاد. فَاحْتَمَلَ السَّیلُ زَبَداً رابِیاً. پس این سیل، کفی را روی خود حمل کرد. وَ ممّا یوقِدُونَ عَلَیهِ فِی النّار ابْتِغاءَ حِلْیةٍ اوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ. همان گونه که وقتی فلّزی را روی آتش می‏گدازند تا از آن زیور یا وسیله‏ای بسازند چنین کفی در سطح آن آشکار می‏شود. موادّ اصلی ته نشین شده و موادّ زائد و به درد نخور روی آن را می‏گیرد. کذلِک یضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ‏ این چنین خدا حقّ و باطل را می‏زند. در اینجا بعضی از مفسّرین گفته‏اند که یعنی این چنین خداوند حقّ و باطل را مثال می‏زند، بعضی دیگر گفته‏اند این چنین خداوند حقّ و باطل را به یکدیگر می‏زند، یعنی این چنین میان حقّ و باطل تصادم و برخورد واقع می‏شود؛ برخورد حقّ و باطل چیزی است نظیر برخورد آب و کف. فَامَّا الزَّبَدُ فَیذْهَبُ جُفاءً وَ امّا ما ینْفَعُ النّاسَ فَیمْکثُ فِی الْأَرْضِ. و امّا کف می‏رود و نیست و نابود می‏شود و امّا آن چه به مردم سود می‏رساند در زمین باقی می‏ماند. ... از این مثال چند نکته جالب استفاده می‏شود:

الف. نمود داشتن باطل و اصیل بودن حق‏

«فاحتمل السّیل زبدا رابیا»، یعنی کف روی آب را می‏گیرد و می‏پوشاند به طوری که اگر آدم جاهلی بیاید نگاه کند و از ماهیت قضیه خبر نداشته باشد، کف خروشانی را می‏بیند که در حرکت است و توجّهی به آب باران که زیر این کف هاست‏ نمی‏کند، در حالی که این آب است که چنین خروشان حرکت می‏کند نه کف، ولی چون کف ها روی آب را گرفته‏اند چشم ظاهر بین که به اعماق واقعیات نفوذ نداشته باشد فقط کف را می‏بیند. باطل هم چنین است که بر نیروی حق سوار می‏شود و روی آن را می‏پوشاند به طوری که اگر کسی ظاهر جامعه را ببیند و به اعماق آن نظر نیندازد همان قلّه‏های شامخ و افراد چشم پرکن را می‏بیند. مثلًا اگر برگردیم به قرن سیزدهم در ایران، اوّل کسی که چشم مان به او می‏افتد ناصر الدین شاه است و ممکن است فکر کنیم که همه مردم همان طور بوده‏اند، در صورتی که اگر همه مردم مثل ناصر الدین شاه بودند، اصلًا امروز ایرانی وجود نداشت! اگر همه مردم هارون الرشید بودند و ماهیت هارون الرشیدی داشتند، محال بود جامعه اسلامی باقی بماند! چون هارون الرشید مظهر ظلم و تجاوز و دروغ و خدعه و شهوت رانی و بی‏عفّتی و ناپاکی بود. آیا اگر همان وقت ما می‏رفتیم به تمام روستاهای کشور اسلامی، هر چه می‏دیدیم هارون الرشید بود؟ یعنی همه مردم را با روحیه و صفات هارون الرشید می‏دیدیم؟ هر کارگر و کشاورز صاحب حرفه و فنّ و هر بازرگان، یک هارون الرشید بود؟ یعنی همه به همدیگر دروغ می‏گفتند؟ همه به همدیگر خیانت می‏کردند؟ همه بی‏عفّتی می‏کردند و بی‏تقوا بودند؟ هرگز این طور نبوده است. هارون الرشید از صدقه سر آن اشخاص، از صداقت، امانت، درستی و حقیقت آنها زندگی می‏کرده؛ حالا اگر هزار نفر هم هارون الرشید و اطرافیانش بوده‏اند، این نباید معیار ما باشد که شر بر خیر غلبه داشته است. ... آن چیزی که ما می‏بینیم همان‏ «زبدا رابیا» و کف های روی آب است که به چشم می‏آید، ولی وقتی انسان وارد متن جامعه می‏شود و کسانی را که اساساً به چشم نمی‏آیند و در واقع جامعه را آن ها می‏چرخانند می‏بیند، آن ها را منطبق بر حق و همراه با راستی و صداقت می‏یابد. ... پس اکثریت جامعه را انسان هایی تشکیل می‏دهند که صلاح آن ها بر فسادشان غلبه دارد؛ اگر هم احیاناً فسادی در آن ها هست، فساد ناشی از جهل است، از قصور است، نمی‏داند، تقصیر هم ندارد، نادان است، این را نمی‏شود آدم مقصّر حساب کرد و جزء مفسدین و خرابکاران و منحرفین دانست. به این ترتیب، حق و نظام حق، اصیل است و مثل آب در زیر جریان دارد و جامعه را به جلو می‏برد، امّا باطل ها بر روی آن قرار می‏گیرند و نمود پیدا می‏کنند.

ب. طفیلی بودن باطل و استقلال حق‏

نکته دیگری که از این مثال قرآنی استفاده می‏شود این است که باطل به طفیل حق پیدا می‏شود و با نیروی حق حرکت می‏کند؛ یعنی نیرو مال خودش نیست، نیرو اصالتاً مال حقّ است و باطل با نیروی حق حرکت می‏کند. کفی که روی آب هست، نیروی کف نیست که او را حرکت می‏دهد، این نیروی آب است که او را حرکت می‏دهد. معاویه اگر پیدا می‏شود و آن همه کارهای باطل می‏کند، آن نیروی اجتماعی را معاویه به وجود نیاورده و ماهیت واقعی آن نیرو معاویه‏ای نیست و جامعه در بطن خودش ماهیت معاویه‏ای ندارد. باز هم پیغمبر است، باز هم ایمان است، باز هم معنویت است، ولی معاویه بر روی این نیرو سوار شده است. یزید هم که امام حسین را کشت گفت: «قتل الحسین بسیف جدّه» یعنی حسین با شمشیر جدّش پیامبر کشته شد! این یک معنای درستی دارد، یعنی از نیروی پیامبر استفاده کردند و او را کشتند، چون برای تحریک مردم می‏گفتند: «یا خیل اللّه ارْکبی و بالجنّة أبشری» «(ارشادج2ص92) ای سواران الهی! سوار شوید و بهشت بر شما بشارت باد. ...

ج. غلبه ظاهری باطل و پیروزی نهایی حق‏

باطل از دید سطحی و حسّی نه دید تحلیلی و تعقّلی، حرکت و جولان دارد. ... قرآن می‏گوید دیدتان را وسیع کنید، در شناخت جامعه این قدر به ظاهر حکم‏ نکنید. اگر تاریخ صد سال پیش را خواستید بررسی کنید نروید سراغ ناصر الدین شاه با آن عشق بازی ها و عیاشی ها و ظلم ها و بگویید یک قرن قبل اوضاع آن طور بوده است. این را شما سمبل شناخت همه مردم نگیرید، ناصر الدین شاه را شما آیینه تمام‏نمای مردم ندانید. اگر این طور باشد، فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو و آثار عظیم آن را چگونه توجیه می‏کنید؟ وقتی که ناصر الدین شاه و آن صدر اعظمش از غفلت و بی‏خبری مردم استفاده می‏کنند و امتیازاتی به خارجیان می‏دهند، یک عدّه روحانیون آگاه در پایتخت و شهرهای دیگر متوجّه می‏شوند و داد و فریاد راه می‏اندازند و مردم را متوجّه می‏کنند تا از سامرا فتوای معروف میرزای شیرازی یک مرتبه به ایران می‏رسد و همچون بمبی منفجر می‏شود و مردم علیه ناصر الدین شاه و دادن امتیاز تنباکو به شرکت های خارجی قیام می‏کنند. این نشان می‏دهد که در عمق باطل، ایمانی حکم فرما بوده است، یک حقیقتی حکم فرما بوده است. زن های آن زمان که با پوشیه بودند و به زحمت بیرون می‏آمدند، مثل جنگ های صدر اسلام آمدند و مردها را تشویق کردند که بجنگید و گرنه حق ندارید به خانه بیایید و ما شما را در بستر نمی‏پذیریم. این حکایت می‏کند که ناصر الدین شاه سمبل زمان خویش نیست. درست است که مردم ناآگاه بودند، ولی ناآگاه بودن غیر از شریر بودن است؛ مردم را ناآگاه نگه می‏داشتند نه آن که انسان ها همه شریر و فاسد بودند.

 ... قرآن می‏گوید اگر همه مردم این قدر شریر و فاسد و ظالم و دروغگو بودند آن جامعه را هلاک می‏کردیم، چنین جامعه‏ای محال است وجود داشته باشد، اصلًا قابل دوام نیست و فوراً هلاک می‏شود. این که قرآن هلاک اقوام گذشته را بیان می‏کند برای چیست؟ می‏گوید: قبل از شما اقوامی بودند که وقتی اکثریت مردم آن اقوام بد شدند، ریشه آن ها را کندیم. پس اگر جامعه دوام دارد بدانید که اکثریت مردم فاسد نیستند، بلکه اقلیتی فاسدند که آنها هم کف های روی آب‏اند. باطل به صورت موقّت، به صورت یک جولان و به صورت یک نمود است و زود هم‏ از بین می‏رود. احادیثی داریم که حکم ضرب المثل را پیدا کرده، می‏گوید: للحقّ دولة و للباطل جوله، حق دولت باقی دارد، اما باطل را جولانی است و یک نمود است و زود تمام می‏شود. للباطل جوله ثمّ یضمحلّ ، باطل را جولانی است و بعد مضمحل و نابود می‏شود. ولی حق، جریان و ادامه و بقا دارد. (نبرد حق و باطل، ص 40 تا 56)

برآیند سخن این که، در اندیشه شهید مطهری:

• با توجه به ویژگی های وجودی انسان در جامعه همواره حق و باطل وجود دارد؛ و نبرد حق و باطل همیشگی است.
• حق جریانی اصیل و باطل تبعی است و قدرت خود را از حق می گیرد.
• حق در مجموع، با در نظر گرفتن جنبه های معنوی و مادی، همواره بر باطل غلبه دارد؛ و اگر در جامعه ای باطل غلبه یابد، آن جامعه نابود می شود.
• حق پیروز نهایی این نبرد خواهد بود.

مفهوم امنیت در اندیشه مدرس در مجموع با رهیافت توحیدی مطابقت دارد. او نبرد حق و باطل را همیشگی و چالش امنیت را یک روند پیوسته ی تاریخی می داند. از نگاه او امنیت همتای بقا، و ناامنی هراس از نابودی است. امنیت در شمار زیرساخت های جامعه و وظیفه ی حاکمیت است؛ بر دیگر امور اجتماعی پیشی دارد؛ و بستر را برای تعالی جامعه فراهم می سازد.

در اندیشه ی امنیتی مدرس دو مرزبندی امنیتی برای «خود» و «دیگری» به روشنی دیده می شود. نخست «امت اسلامی» و دیگر جوامع، و دوم «جامعه ی ایرانی» و غیر ایرانی است. دو ملاحظه اساسی در این مرزبندی عبارتند از: «گسترش دایره ی خودی درباره ی مسلمانان و ایرانیان» به شکلی که کمتر کسی از آن بیرون بماند؛ و دوم «رابطه  خوب با دیگر دولت ها به ویژه دولت های اسلامی و همسایه.   

در اندیشه مدرس، ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، زیست محیطی و دفاعی برای امنیت بازشناسی می شود. بعد فرهنگی زیربنایی ترین بعد از ابعاد امنیت به شمار می آید؛ که بسترساز امنیت و ناامنی در دیگر ابعاد است. او «روح» و «فکر» ملت ها را گستره امنیت فرهنگی می شناسد و تهدیدهای آن را نابودکننده تر از جنگ نظامی می داند.

امنیت سیاسی در اندیشه مدرس، با استقلال میهنی، حاکمیت اراده ی اجتماعی، انتخابات آزاد، تمرکز قدرت در مجلس و خدمتگزار بودن کارگزاران حکومت تعریف می شود. از نظر او خودکامگی حاکمان، اخلال در انتخاب آزادانه مردم و سرپیچی از اراده مجلس تهدید امنیت سیاسی به حساب می آید.

در بعد اقتصادی مدرس بر امنیت «زراعت»، «تجارت» و «صنعت» تاکید دارد. او سلطه بیگانه، نابودی الگوی بومی، تصدی گری دولت، فساد و بی عدالتی را برهم زننده ی امنیت اقتصادی می داند.

بعد زیست محیطیِ امنیت با ادبیاتی بی همتا در گفتار مدرس خودنمایی می کند. او طبیعت را پیامبرالهی و نابودی آن را پیامبرکشی می داند.

بعد دفاعی امنیت دربرگیرنده ی آمادگی دفاعی به عنوان وظیفه دینی و میهنی و شناسایی جنگ به عنوان بزرگترین تهدید برای جامعه بشری و طبیعت است.

در اندیشه امنیتی مدرس «اسلام»،«یکپارچگی»،«میهن»،«استقلال» و«مردم سالاری» به عنوان مراجع امنیت شناخته می شوند. او خودِ اسلام را  فراتر از اصول و فروع آن می داند و بر ضرورت و اهمیت حفظ اسلام و اولویت داشتن این کار تاکید می کند.

جامعیت مفهوم دیگری است که مدرس با کلمات جامع، جامعه و یا جامعیت، در کنار قومیت و یا ملیت از آن یاد می کند؛ و نوآوری خود اوست؛ و به معنای یکپارچگی همراه با حفظ هویت دینی و میهنی است.

در اندیشه ی امنیتی مدرس، وطن نیز به عنوان مرجع امنیت شناخته می شود؛ و باید پاس داشته شود. در نگاه مدرس وطن دارای دو وجه «جغرافیایی» و «انسانی» در یک گستره ی «تاریخی» است.

استقلال ارزش دیگری است که در اندیشه ی امنیتی مدرس در شمار مراجع امنیت شناخته می شود؛ و از این رو باید پاس داشته شود. در نگاه او  استقلال حقیقی ذاتی است؛ و اعطای استقلال از سوی دولت های بیگانه نافی خود استقلال است.

در اندیشه ی مدرس چهار ارزش وجود دارد که ما جمع آن ها را مردم سالاری و مرجع امنیت قلمداد می کنیم. این ارزش ها عبارتند از: « مردم را کارساز هر دگرگونی دانستن» ، «انتخابات آزاد»، «مرکز قدرت بودن مجلس»، «خدمتگزار بودن کارگزاران».

مدرس خواست اجتماعی را سرآغاز هر برپایی بهبودگرایانه می داند و براین باور است که در سامان جدید نیز فرمانروایان باید نمایندگان واقعی مردم باشند و به نمایندگی از سوی آنان، و در راستای مصالح و منافع مردم جامعه را اداره نمایند. از این رو در نگاه مدرس، انتخابات به عنوان رویکردی برای سپردن مشروط قدرت مردم به گروهی از برگزیدگان برای اداره جامعه اهمیت ویژه می یابد.

مدرس انتخابات آزاد را بایسته بهسازی همه امور جامعه می داند. برای او معیار سلامت انتخابات این است که مجلس نماینده واقعی ملت ایران باشد؛ تا به نمایندگی از ملت، اداره جامعه را به عهده بگیرد. مدرس برای این دیدگاه خود مبنای شرعی قائل است و خلاف آن را غصب می داند.

در اندیشه مدرس، مجلس در حکومت ملی از آن رو که نماینده مردم است، مرکز قدرت است؛ و اختیار او را هیچ چیز جز شرع و قانون اساسی محدود نمی کند. به عبارت دیگر، در نگاه او مجلس قوه ای در کنار دیگر قوا نیست؛ بلکه از هرحیث بالا دست آن ها و حتی شاه است. 

مدرس کارگزاران حکومت در هر سه قوه را مستخدم مردم می داند. و معتقد است حاکمیت وکیل مردم است و نه ولیّ آن ها.

از دیدگاه مدرس «سلطه بیگانه»، «نفوذ اندیشه های انحرافی» و «جنگ» مهم ترین تهدیدها و «نادانی» و «بی حالی» مهم ترین آسیب پذیری های امنیتی ایران به شمار می آید. و «ستم» سری در ورای مرزها دارد؛ که می توان آن را تهدید قلمداد کرد؛ و سری در داخل و فرهنگ ظلم پذیری ما دارد؛ که آسیب شناسی قلمداد می شود.

مدرس سلطه جویی بیگانگان را تهدید، قدرت های بزرگ جهانی به ویژه انگلیس و روسیه را عامل این تهدید و اسلام و استقلال را آماج این تهدید می داند.

جنگ تهدیدی است که در اندیشه ی امنیتی مدرس، آدمی و زیستگاهش را هم زمان آماج خود قرار می دهد. او ریشه جنگ ها را طمع و کینه دانسته و از «فساد و بی اخلاقیِ» پیآمد جنگ، بیش از زیان های جانی آن نگران است. مدرس دوری گزیدن از جنگ را اگرچه دشوار ولی شدنی می داند. مدرس برپایه خاستگاه فکری اش آغاز جنگ را ناپسند می شمرد؛ اما جنگ را واقعیتی می داند که خواه ناخواه به ملت ها تحمیل می شود؛ پس باید برای آن آماده بود.

ستم مفهوم دیگری است که در اندیشه ی امنیتی مدرس، سکه ای دو روست. یک روی آن ستمگری است که تهدید شمرده می شود؛ و روی دیگر آن ستم پذیری است که آسیب پذیری قلمداد می شود. مدرس تهدید ستم را همیشگی و همه جایی و فقط نمود آن را گوناگون می داند. مدرس ستم را از هرکس که سربزند، ناپسند می انگارد؛ و تفاوتی میان خودی و دیگری نمی گذارد. او «سرشت» ستم استعمار خارجی و استبداد داخلی را یکی، «کارکرد» آن ها را مکمل یکدیگر و «پیآمد» هر دو را تباهی کشور می داند.

نادانی در نظر مدرس، مهم ترین آسیب پذیری هر جامعه، ازجمله امت اسلامی و مردم ایران است. او هر جنبش بهبود گرایانه را بدون آگاهی عمومی، بیهوده و حتی زیان بار می داند؛ و برآنست که اگر مردم جاهل را به هر شیوه از چاهی بیرون آورید؛ آن ها دوباره خود را به منجلاب دیگری گرفتار می کنند. از این رو، مدرس دانش آموزی در جامعه ی اسلامی را وظیفه ای همگانی و آموزش عمومی را در شمار حقوق انسانی و به عهده دولت ها و نیازمند برنامه ریزی ژرف نگرانه می داند.

مدرس سستی و تنبلی را آسیب پذیری دیگری می داند که تهدیدها را علیه امنیت امت اسلامی وملت ایران برمی انگیزد. سستی و کاهلی آن هنگام زیان بارتر می شود؛ که دامن برگزیدگان جامعه را می گیرد.

در اندیشه امنیتی مدرس برای امنیت سازی بهره گیری از شیوه ها و ابزارهای نرم، نیمه سخت و سخت سفارش می شود. این روش ها عبارتند از: آگاهی بخشی، دادگستری، تدبیر، آمادگی دفاعی، و سرانجام آمیزه ای از بخشش، چشم پوشی و نادیده انگاری. 

مدرس پیش و بیش از هرچیز آگاهی بخشی به مردم را پدیدآوردنده امنیت می شمارد. او که سلطه جویی قدرت های بزرگ و استبداد وابسته به آنان را بزرگ ترین تهدید امنیتی می داند؛ آگاهی عمومی را چاره کار قلمداد می کند.

در اندیشه ی امنیتی مدرس دادگستری به عنوان سازوکاری امنیت ساز شناخته می شود؛ که بار سنگین آن بر دوش حکومت و فرمانروایان است. او بی عدالتی را برهم زننده ی بنیاد های اجتماعی و مایه نابودی کشور و حکومت می داند.

مدرس تدبیرسیاسی و هوشمندی را نیز رویکردی برای دوری گزیدن از تهدیدهای امنیتی می داند. در نگاه او تهدیدهای خارجی بسیار جدی هستند؛ ولی تدبیر را دست کم به عنوان یکی از رویکردهای روبرو شدن با آن ها می شناسد. با آن که مدرس سلطه ستیز است؛ دفاع را دستور دین و آمادگی دفاعی را حکم عقل می داند؛ ولی برای او تدبیر سیاسی اهمیت ویژه دارد.

مدرس آمادگی دفاعی را رویکردی برای امنیت سازی می داند. این رویکرد دربرگیرنده: فراهم ساختن شمار سربازان از راه خدمت وظیفه ی همگانی، ایجاد حس سربازی در ارتش و تجهیز ارتش به سازوبرگ روز است. مدرس ارتش را مهم ترین ابزار پدیدآوری امنیت در سطح ملی، در هر دو بعد داخلی و خارجی می داند.

رویکرد دیگری که در اندیشه ی امنیتی مدرس امنیت ساز به شمار می آید، آمیزه ای از بخشش، چشم پوشی و نادیده انگاری است. او خیانت کارانِ پشیمان را سزاوار بخشش، لغزش های کوچک و بزرگ را شایسته چشم پوشی و نادیده انگاری را هنر حکمرانی می داند؛ و با این نگاه در پی یکپارچگی دینی و میهنی، در برابر بیگانگان متجاوز است. این رویکرد مدرس را در شمار سیاستگران «واقع گرا» و «وحدت گرا» قرار می دهد.

مدرس قدرت را اساس سیاست می داند. در نگاه او گستره ی سیاست، میدان پیشی گرفتن قدرت ها بر یکدیگر است؛ و پذیرفتنی است که دارنده قدرتِ بیش تر، اراده اش پیاده شود. این کار دور از اخلاق نیست؛ چون آیین کار سیاسی است؛ و نباید دستآویز گلایه و کینه توزی قرار گیرد.

مدرس، منشاء قدرت را «اراده ی فردی» و «اراده ی اجتماعی» می داند؛ و تصریح دارد که عقل، اداره ی جامعه بر اساس اراده ی اجتماعی را تایید می کند.

نگاه مدرس به سرچشمه های قدرت با چارچوب فکری حاکم بر زمان خودش تفاوت دارد. او «طبیعت ملت»، «یکپارچگی و پیروی از رهبران » و «ارتش» را از سرچشمه های قدرت می داند. مفهوم «طبیعتِ ملت» نوآوری مدرس و نشانگر نگرش واقع بینانه او به امور اجتماعی است. در اندیشه امنیتی مدرس طبیعت ملت ریشه دارترین و والاترین  سرچشمه قدرت است. سرچشمه ای که نیرویی شکست ناپذیر برای کشور می آفریند. از نظر او طبیعت ملت، هواداری بیش تر مردم از یک حقیقت است.

مدرس، ارتش توانا را نیز از سرچشمه های قدرت کشور می داند. چنین به نظر می رسد که دیدگاه مدرس در باره ارتش بنیاد اعتقادی دارد؛ و تنها یک رفتار سیاسی و به فراخور زمان نیست.

مدرس «پایداری»، «آبادانی»، «بهسازی» و«پیشرفت» جامعه را آرمان امنیت می داند. پایداری در اندیشه مدرس با رویکرد سلبی مستلزم «نبود ناامنی گسترده»، و با رویکرد ایجابی دربرگیرنده «یکپارچگی با حفظ هویت» است. چنین حالتی اولین سطح از آرمان امنیت و بستر نیل به آبادی، بهسازی و پیشرفت است؛ که مراتب والاتر آرمان امنیت هستند.